Konsulliklar va ularning vazifalari
Vena konvensiyasining 5-moddasiga ko‘ra, konsulliklarning asosiy vazifalaridan ikkitasi qaysilar?
Yuboruvchi davlat va uning fuqarolari manfaatlarini himoya qilish
Fuqarolarga yordam ko‘rsatish (hujjatlar, maslahat, himoya)
Davlat tashqi siyosati va diplomatiyasini odatda qaysi hokimiyat tarmog‘i boshqaradi va nega?
Asosiy yuk ijroiya hokimiyatda (prezident, hukumat, tashqi ishlar vazirligi) bo‘ladi
Chunki ular davlat nomidan muzokara yuritadi, shartnomalar imzolaydi va kundalik tashqi siyosiy qarorlarni qabul qiladi
Ikki tomonlama diplomatiya va ko‘p tomonlama diplomatiya o‘rtasidagi asosiy farq nimada? Har biriga bittadan oddiy misol keltiring.
Ikki tomonlama diplomatiya: ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlar (masalan, O‘zbekiston–Turkiya elchiligi)
Ko‘p tomonlama diplomatiya: xalqaro tashkilotlar doirasida ko‘p davlatlar ishtirokidagi muzokaralar (masalan, BMT Bosh Assambleyasi)
Vena konvensiyasiga ko‘ra, diplomatik munosabatlar odatda qaysi prinsip asosida o‘rnatiladi?
Diplomatik munosabatlar davlatlar o‘rtasidagi “o‘zaro rozilik” (mutual consent) asosida o‘rnatiladi
Vena konvensiyasining 3-moddasida diplomatik missiya funksiyalaridan kamida ikkitasini sanab bering.
Qabul qiluvchi davlatda yuboruvchi davlatni vakillik qilish
Yuboruvchi davlat va uning fuqarolari manfaatlarini himoya qilish
Hukumat bilan muzokaralar olib borish
Qabul qiluvchi davlatdagi vaziyatni qonuniy yo‘llar bilan o‘rganish va hisobot berish
Chet elda qamalgan fuqaroga yuridik yordam ko‘rsatish, advokat topishda ko‘maklashish va sud jarayonini kuzatish qaysi konsullik funksiyasiga kiradi?
Bu “fuqarolarning huquq va manfaatlarini himoya qilish” funksiyasiga kiradi; konsul zarur hollarda fuqaroni sud va boshqa organlar oldida vakillik qilishi mumkin
Ko‘plab demokratik davlatlarda xalqaro shartnomalarni tuzish va kuchga kiritishda ijroiya hokimiyat va parlament o‘rtasidagi “mehnat taqsimoti” qanday? “Kim muzokara qiladi, kim ratifikatsiya qiladi?” degan savolga javob bering.
Ijroiya hokimiyat (prezident/hukumat, TIV) muzokara qiladi va shartnomani imzolaydi
Parlament esa ratifikatsiya orqali ichki-huquqiy tasdiq beradi
An’anaviy “kabinet diplomatiyasi” bilan “xalq diplomatiyasi” o‘rtasidagi ikki asosiy farqni nomlang.
An’anaviy diplomatiya davlatlar hukumatlari o‘rtasidagi yopiq muzokaralarga tayansa, xalq diplomatiyasi bevosita xorijiy jamoatchilik bilan ishlaydi
Xalq diplomatiyasi ishonch, imij, yumshoq kuch (soft power) resurslarini shakllantirishga qaratilgan
Yangi mustaqil bo‘lgan davlatni tan olishdan tortib, u yerda elchixona ochishgacha bo‘lgan jarayonni bosqichma-bosqich sanab bering (kamida 3 bosqich).
To‘g‘ri javob (tipik ketma-ketlik):
Siyosiy tan olish (de-fakto / de-yure)
Diplomatik munosabat o‘rnatish to‘g‘risida nota almashish
Elchi tayinlash, akkreditatsiya va elchixona/rezidentura ochish
Quyidagi vaziyatlardan qaysilari elchixona funksiyasiga kiradi, qaysilari asosan konsullik funksiyasi?
A) Siyosiy shartnoma bo‘yicha muzokara
B) Pasport yo‘qotgan fuqaroga vaqtinchalik hujjat berish
C) Mamlakat imiji bo‘yicha siyosiy ma’ruza tayyorlash
D) Chet elda vafot etgan fuqaroni rasmiy ro‘yxatga olish
To‘g‘ri javob:
Elchixona funksiyasi: A, C
Asosan konsullik funksiyasi: B, D
Diplomatik immunitet va konsullik immuniteti o‘rtasidagi farqni tushuntiring: qaysi biri kengroq va konsullik xodimlari odatda qanday immunitetga ega?
Diplomatik immunitet kengroq: shaxsiy daxlsizlik, jinoiy yurisdiksiyadan to‘liq ozodlik va hokazo
Konsullik xodimlari asosan “funksional immunitet”ga ega, ya’ni xizmat vazifasini bajarish chog‘idagi harakatlar uchun yurisdiksiyadan ozod etiladi
Parlamentlararo ittifoqlar, qo‘shma komissiyalar va deputatlar delegatsiyasi faoliyati qaysi turdagi diplomatiyaga kiradi va bu mexanizm davlat tashqi siyosatini qanday to‘ldiradi?
Bu “parlament diplomatiyasi” yoki “legislativ diplomatiya” deb ataladi.
U rasmiy ijroiya diplomatiyani to‘ldiradi, parlamentlar orqali siyosiy ishonchni mustahkamlaydi, jamoatchi fikrini aks ettiradi va ba’zan hukumat uchun noqulay masalalarni “yumshoq kanalda” muhokama qilishga imkon beradi
Twitter, YouTube, Telegram, podkastlar orqali olib borilayotgan diplomatik kommunikatsiya qaysi turdagi diplomatiya sifatida tasniflanadi va u klassik diplomatiyadan nimasi bilan farq qiladi?
1. Bu “raqamli diplomatiya” yoki “e-diplomatiya / cyber-diplomatiya”ga kiradi
2. Farqi: tezkorlik, ikki tomonlama muloqot (comment, chat), keng auditoriya bilan ishlash va ochiqlik darajasi yuqori
“Persona non grata” e’lon qilish diplomatik munosabatlarni uzishdan oldingi oraliq chora hisoblanadi. Ushbu institutning mazmunini tushuntiring va u qaysi konvensiyada mustahkamlanganini ayting.
To‘g‘ri javob:
“Persona non grata” – qabul qiluvchi davlat istalgan payt ma’lum diplomatni qabul qilolmasligini e’lon qilishi
Bunday shaxs chaqirib olinishi yoki almashtirilishi kerak
Bu institut 1961-yilgi Diplomatik munosabatlar to‘g‘risidagi Vena konvensiyasida mustahkamlangan (Art. 9)
“Elchixona – qabul qiluvchi davlat hududidagi yuboruvchi davlat hududi” degan mashhur ibora qanchalik to‘g‘ri? Diplomatik binolarning daxlsizligi prinsipini tushuntirib, bu iboraning qaysi joyi noto‘g‘ri ekanini ko‘rsating.
Elchixona hududi huquqiy jihatdan baribir qabul qiluvchi davlat hududi hisoblanadi
Faqat binoning daxlsizligi, kirish-chiqish nazorati, huquqni qo‘llash mexanizmlari bo‘yicha maxsus rejim qo‘llanadi
Agar konsullik binosida savdo firmasi ochilib, xodimlar tijorat faoliyati bilan shug‘ullansa, bu Vena konvensiyasining qaysi tamoyiliga zid bo‘lishi mumkin?
Konsullik va diplomatik binolar davlat vakolatlarini bajarishga mo‘ljallangan, ularni shaxsiy tijorat maqsadida ishlatish “faoliyatning mos kelmasligi” sifatida talqin qilinadi
Zamonaviy diplomatiyada faqat TIV emas, balki iqtisodiyot, sog‘liqni saqlash, raqamli texnologiyalar vazirliklari ham tashqi aloqalarda faol ishtirok etadi. Bunday “ko‘p markazli diplomatiya”ning ijobiy va ikkita xavfli tomoni haqida fikr yuriting.
Ijobiy:
Ko‘proq manfaatdor guruhlar o‘z ovoziga ega bo‘ladi
Xavfli:
Tashqi siyosat bo‘yicha yagona pozitsiyani muvofiqlashtirish qiyinlashadi
“Signal”lar tarqoq bo‘lib, sherik davlatlarda chalkashlik tug‘dirishi mumkin
“Madaniy diplomatiya”ni xalq diplomatiyasining alohida shakli sifatida ko‘rib, Quyidagi vaziyatlardan qaysi uchtasi aynan madaniy diplomatiyaga eng yaqin?
A) Kino festivalda mamlakat filmlarini namoyish etish
B) Harbiy mashg‘ulotlar o‘tkazish
C) Taniqli futbol klubini xalqaro safarga yuborish
D) Qo‘shma ilmiy grant dasturi
Tanlovingizni asoslang.
A, C va qisman D madaniy diplomatiyaga juda yaqin; ular madaniyat, sport va ilmiy hamkorlik orqali mamlakat imiji va jozibasini oshiradi
A Davlat elchisini chaqirib oladi, elchixonada faqat muvaqqat ishlar vakili qoldiriladi, ammo munosabat rasman uzilmaydi. Bu qaysi darajadagi keskinlashuvni bildiradi va uning ustunligi nimada?
To‘g‘ri javob:
Bu “munosabatlarni pasaytirish” (downgrading) va “elchini chaqirib olish” chorasi hisoblanadi
U norozilik signalini jo‘natadi, lekin kelajakda munosabatni tiklash uchun eshikni ochiq qoldiradi
Konsullik va minimal diplomatik aloqalar davom etishi mumkin
Vena konvensiyasining 41-moddasiga ko‘ra, elchixona binolarida qanday faoliyatni amalga oshirish taqiqlanadi va nega bu qoida ko‘p hollarda ichki siyosiy inqirozlar paytida keskin bahsga sabab bo‘ladi?
1. Elchixona binolari missiya funksiyalariga zid bo‘lgan faoliyat, shu jumladan qabul qiluvchi davlat ichki ishlariga aralashuv uchun ishlatilmasligi kerak
2. Inqiroz paytida elchixonadan muxolifatni qo‘llab-quvvatlash, maxfiy uchrashuvlar kabi harakatlar “aralashuv” deb talqin qilinishi mumkin
Konsulliklar ko‘pincha “yumshoq kuch” siyosatida ham faol ishlatiladi. Konsullik o‘z hududidan chiqmay turib, mahalliy jamoatchilikda yuboruvchi davlat imijini yaxshilash uchun uchta aniq tashabbusni (tadbir, loyiha) o‘ylab toping.
Talabalar uchun grant va o‘qish dasturlari bo‘yicha ochiq maslahat kunlari
Madaniy kunlar, film haftaliklari, til kurslari
Mahalliy tadbirkorlar uchun viza/ish safarlari bo‘yicha maxsus “business desk” ochish
Tashqi siyosatda kuchli parlament nazorati va sud hokimiyatining faol pozitsiyasi bo‘lgan tizimda diplomatiya samaradorligi qanday o‘zgaradi? Ikkita ijobiy va ikkita murakkab jihatni ko‘rsating.
Ijobiy jihatlar:
Legitimlik va ichki demokratik nazorat kuchayadi
Uzoq muddatda tashqi siyosatning barqarorligi oshadi
Murakkab jihatlar:
Muzokaralarda tezkor qaror qabul qilish qiyinlashadi
Diplomatik va ichki siyosiy kun tartibi o‘rtasida ziddiyatlar kuchayishi mumkin
Bitta real yoki faraziy misolda quyidagi uch shakl bir vaqtda qanday ishlashi mumkinligini tahlil qiling:
rasmiy hukumat diplomatiyasi
xalq diplomatiyasi
raqamli diplomatiya
Masalan, tinchlik tashabbusi: TIV muzokara olib boradi (rasmiy diplomatiya), mashhur san’atkorlar va NNTlar xalqaro turne va kampaniyalar qiladi (xalq diplomatiyasi), shu jarayonlar onlayn hashtag, video va livestream orqali yoyiladi (raqamli diplomatiya)
Agar ikki davlat o‘rtasida diplomatik munosabatlar butunlay uzilsa, Vena konvensiyasiga ko‘ra elchixona binosi, mol-mulki va arxivlari taqdirini qaysi norma hal qiladi? Va bu norma qaysi mantiqqa asoslanadi?
1. VCDR 45-moddasiga ko‘ra, munosabatlar uzilganda ham qabul qiluvchi davlat elchixona binosi, mulki va arxivlarini hurmat qilish va himoya qilish majburiyatini saqlab qoladi
2. Bu diplomatik institutning barqarorligi va davlatlar o‘rtasidagi nizolar vaqtincha bo‘lishi mumkinligi g‘oyasiga asoslanadi
Tasavvur qiling, elchixona kiberxavfsizlik bo‘yicha qo‘shma markaz ochishni taklif qilmoqda. Bu tashabbus elchixonaning qaysi klassik funksiyalari (“vakillik”, “muzokara”, “axborot to‘plash”, “hamkorlikni rivojlantirish”) bilan bog‘lanadi? Tahlil qilib bering.
“Muzokara”: loyihani kelishish
“Hamkorlikni rivojlantirish”: texnologik va xavfsizlik sohasida uzoq muddatli sheriklik
“Axborot to‘plash”: kiberxavfsizlik sohasidagi tendensiyalarni kuzatish
“Vakillik”: tashabbus orqali yuboruvchi davlat manfaat va qadriyatlarini ifodalash