1. Unlilar imlosi: “A” harfi
“Savol” so‘zidagi “a” unlisining yozilishi qaysi qoidaga asoslanadi?
Ayrim harglar imlosi: unlilar imlosi qoidasiga ko'ra yoziladi.
“Yurak—yuragim” so‘zidagi tovush o‘zgarishi nimani bildiradi?
“k” undoshi egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda “g” tovushiga aylanadi.
“Qabulxona” so‘zi nima uchun qo‘shib yoziladi?
“Xona” yordamida yasalgan qo‘shma ot bo‘lgani uchun qo‘shib yoziladi.
“El-yurt” so‘zi nega chiziqcha bilan yoziladi?
Juft so‘z qismlaridan tashkil topganligi sababli.
“O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti” iborasidagi bosh harf qoidasi nimaga asoslanadi?
Davlat va mansab nomining har bir so‘zi bosh harf bilan yoziladi.
“Mikrofon” so‘zida “o” harfi qanday yoziladi?
O‘zlashma so‘zlarda orqa qator keng unli ifodalash uchun “o” yoziladi.
“Ko‘ngil—ko‘ngli” so‘zida qanday o‘zgarish kuzatiladi?
Ikkinchi bo‘g‘indagi “i” unli tovushi tushadi.
“Olib kel” birikmasi nega ajratib yoziladi?
Qo‘shma fe’l qismlari mustaqil so‘zlardir.
“Qip-qizil” so‘zi qanday yoziladi?
Belgini kuchaytiruvchi so‘z shakllari chiziqcha bilan yoziladi.
“Navro‘z bayrami” so‘zidagi bosh harf nima uchun ishlatilgan?
Tarixiy sana va bayramlarning birinchi so‘zi bosh harf bilan yoziladi.
“Biologiya” so‘zida “io” unlilari qanday yoziladi?
O‘zaro yonma-yon kelgan unlilar aynan talaffuz qilinadi va yoziladi.
“Obro‘—obro‘yim” so‘zida qaysi tovush ortgan?
Egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda “y” tovushi ortadi.
“Dardi bedavo” birikmasidagi “i” qaysi ma’noda ishlatilgan?
Izofa ko‘rsatkichi sifatida undosh bilan tugagan so‘zga “i” shaklida qo‘shiladi.
“Sen-la” birikmasida chiziqcha nega ishlatilgan?
“Bilan” ko‘makchisining qisqargan “-la” shakli chiziqcha bilan yoziladi.
“AQSh” qisqartmasi qanday yoziladi?
Har bir tarkibiy so‘zning bosh harfidan tuzilib, bosh harflar bilan yoziladi.
Savol: Quyidagi so‘z juftliklarida yonma-yon unlilar qaysi so‘zda aytilishiga qarab yozilmagan, qaysisida aytilganidek yozilgan? Sababini ko‘rsating.
a) radio — raiyat
b) oila — vakuum
c) tabiat — mo‘jiza
Javob:
a) radio — ✅ “io” unlilari yonma-yon, lekin talaffuzda “radyo” tarzida aytiladi. Yozuvda asliga muvofiq “io” saqlanadi.
Raiyat — ham “ai” unlilari yonma-yon, talaffuzda “rayyat” aytiladi, lekin yozuvda asl shakl “ai” saqlanadi.
➜ Har ikkisi etimologik yozuvga kiradi.
b) oila — “oi” unlilari yonma-yon, talaffuzda “oyla” deyiladi, lekin yozuvda o‘z holicha “oila” yoziladi.
vakuum — “uu” unlilari yonma-yon, bu so‘zda ikkalasi ham aytiladi va yoziladi, ya’ni fonetik va imlo mos keladi.
➜ oila — etimologik, vakuum — fonetik tamoyilga mos yozilgan.
c) tabiat — “ia” unlilari yonma-yon, talaffuzda “ti-biyat” emas, “tabiyat”, lekin yozuvda asl shakl “ia” saqlanadi.
mo‘jiza — bu so‘zda yonma-yon unli yo‘q.
Savol: Quyidagi so‘zlarda asos bilan qo‘shimcha tutashgan joyda talaffuz va yozuv bir xil emas. Qaysi so‘zlarda bu hodisa kuzatiladi va nima uchun?
a) yurakdan
b) rangsiz
c) kitobxon
d) hisobsiz
e) og‘izdan
Javob:
a) yurakdan — ✅ “yurak” + “-dan” → talaffuzda “yuragdan”, ammo yozuvda “yurakdan” yoziladi.
➜ Sabab: “k” tovushi talaffuzda “g”ga aylanadi (assimilyatsiya), lekin imloda asl shakl (“k”) saqlanadi.
b) rangsiz — ✅ “rang” + “-siz” → talaffuzda “ransiz”, ammo yozuvda “rangsiz.”
➜ Sabab: “ngs” tovush birikmasi talaffuzda soddalashadi, ammo imlo morfem tarkibini saqlaydi.
c) kitobxon — ✅ “kitob” + “xon” → talaffuzda “kitobxon” (ba’zan “kitobxon” sifatida soddalashmaydi), yozuvda ham morfemlar saqlanadi.
d) hisobsiz — ✅ “hisob” + “-siz” → talaffuzda “hisobsiz” (ba’zan “hisossiz”), ammo yozuvda etimologik shakl saqlanadi.
Savol: Quyidagi so‘zlardan qaysilari qo‘shib yozilishi kerak va nima sababdan? a) xush habar, b) umum xalq, c) sovuq mijoz, d) orom baxsh, e) tabrik noma
Barcha variantlar qo‘shib yoziladi:
➡️ xushxabar, umumxalq, sovuqmijoz, orombaxsh, tabriknoma.
Izoh:
Bu so‘zlar yordamchi so‘zlar (xush, umum, baxsh, noma, mijoz) vositasida yangi ma’no hosil qiluvchi qo‘shma so‘zlardir. Ularning qismlari mustaqil so‘z sifatida tursa ham, semantik jihatdan yagona tushuncha ifodalab, yangi leksik birlik hosil qilgani uchun qo‘shib yoziladi.
Savol: Quyidagi ifodalardan qaysilari chiziqcha bilan yoziladi, qaysilari ajratib yoziladi? Har birining izohini bering.
a) do‘st-u dushman
b) kecha-kunduz
c) yaxshi-ku
d) senchi
e) yaxshi da
Javob va izoh:
a) do‘st-u dushman — ✅ chiziqcha bilan yoziladi.
➜ Juft so‘z qismlari orasida -u (-yu) bog‘lovchisi kelganda, undan oldin chiziqcha qo‘yiladi (do‘st-u dushman).
b) kecha-kunduz — ✅ chiziqcha bilan yoziladi.
➜ Bu juft so‘z bo‘lib, ikki vaqtni bildiruvchi birikma, semantik birlik hosil qilgan.
c) yaxshi-ku — ✅ chiziqcha bilan yoziladi.
➜ -ku yuklamasi so‘zdan chiziqcha bilan ajratiladi.
d) senchi — ✅ chiziqcha bilan yoziladi: sen-chi.
➜ -chi yuklamasi (taajjub yoki murojaat ifodalaydi) chiziqcha bilan yoziladi.
e) yaxshi da — ❌ ajratib yoziladi.
➜ Chunki -da bu yerda yuklama emas, mustaqil so‘z (ba’zi holatlarda chiziqcha bilan yoziladi, ammo bu misolda — alohida).
Savol: Quyidagi iboralardan qaysilari bosh harf bilan yoziladi, qaysilari kichik harf bilan yoziladi? Sababini izohlang.
a) O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi
b) Bosh vazirning o‘rinbosari
c) Respublika Prezidenti qarorgohi
d) Tilshunoslik instituti
Javob:
a) ✅ O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi — har bir so‘z bosh harf bilan yoziladi, chunki davlat nomi va oliy tashkilot nomi hisoblanadi.
b) ✅ Bosh vazirning o‘rinbosari — faqat birinchi so‘z bosh harf bilan yoziladi, chunki bu mansab nomi; qolganlari kichik harf bilan yoziladi.
c) ❌ Respublika Prezidenti qarorgohi — to‘g‘risi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorgohi, sababi “Prezident” so‘zi aniq davlatga tegishli bo‘lishi kerak.
d) ✅ Tilshunoslik instituti — faqat birinchi so‘z bosh harf bilan yoziladi, chunki bu tashkilot nomi.
🟩 Izoh: Bosh harf ishlatilishi tarkibdagi semantik qiymatga bog‘liq:
Butun nom rasmiy atoqli ot bo‘lsa — barcha so‘zlar bosh harf bilan;
Ammo mansab yoki muassasa turi bildiruvchi so‘zlar — faqat birinchi so‘zda bosh harf bilan yoziladi.
Savol: Quyidagi so‘zlardan qaysilarida yonma-yon kelgan unlilar bor va ular yozuvda qanday ifodalanadi? Ularning talaffuzidagi farqni izohlang.
a) biologiya
b) shariat
c) aerostat
d) poema
e) manfaat
Javob:
a) biologiya — ✅ “io” unlilari yonma-yon kelgan. Talaffuzda “biyologiya” deb aytiladi, lekin imloda “io” asliga muvofiq yoziladi.
b) shariat — ✅ “ia” unlilari yonma-yon, lekin ular orasiga hech qanday undosh qo‘shilmaydi, yozuvda ham shunday saqlanadi.
c) aerostat — ✅ “ae” unlilari yonma-yon, talaffuzda “e” tovushi “ye”ga o‘xshash aytiladi, lekin imloda asliga muvofiq “ae” yoziladi.
d) poema — ✅ “oe” unlilari yonma-yon, talaffuzda “puema” deb aytiladi, lekin yozilishda “oe” saqlanadi.
e) manfaat — ❌ bu so‘zda yonma-yon unlilar yo‘q, orada undosh (“f”) bor.
🟩 Izoh:
O‘zlashma so‘zlarda yonma-yon kelgan unlilar ko‘pincha talaffuzda o‘zgaradi (u, y yoki v tovushi kirib aytiladi), lekin yozuvda asl shakl (“ae”, “oe”, “ia”, “io”) saqlanadi.
Xulosa: Imlo fonetik emas, etimologik tamoyilga asoslanadi — yozuvda asl shaklni saqlash muhim.
Savol: Quyidagi so‘zlarda asos va qo‘shimcha orasida imloda o‘zgarish (harf tushishi, qo‘shilishi yoki o‘zgarishi) bor. Qaysi holatda bu ruxsat etiladi, qaysisida emas?
a) bo‘lmoq + -uvchi → bo‘luvchi
b) iste’dod + -li → iste’dodli
c) savdo + -chi → savdogar
d) yurak + -i → yuragi
e) his + -siz → hissiz
Javob:
a) ✅ bo‘lmoq + -uvchi → bo‘luvchi
➜ Sabab: Asosdagi “moq” qismi tushadi, chunki fe’l asos qo‘shimchalanayotganda ma’no markaziy morfema (bo‘l-) saqlanadi.
b) ✅ iste’dodli — hech qanday o‘zgarish yo‘q, asos o‘z holida yoziladi.
c) ❌ savdogar — bu so‘z savdo + gar emas, savdo so‘zidan yasama emas, balki boshqa ildizli (arabcha “tujjor”) o‘zlashma. Shuning uchun bu qo‘shimcha emas, butun so‘z.
d) ✅ yuragi — “yurak + i” → “yuragi”; talaffuzda “k” → “g” o‘zgaradi, yozuvda ham shunday aks etadi, chunki tovush o‘zgarishi morfologik shartli hol.
e) ✅ hissiz — “his” + “-siz” → “hissiz”, bu yerda “s” qo‘sh undoshi assimilyatsiya natijasi, yozuvda belgilanadi, chunki bu qo‘shimcha boshlang‘ich tovushi bilan moslashadi.
Savol: Quyidagi juftliklardan qaysi birida qo‘shib yozish, qaysisida chiziqcha bilan yozish kerak? Sababini izohlang.
a) baxt saodatli — baxt-saodatli
b) yaxshi da — yaxshi-da
c) oppoq — op-poq
Javob:
a) baxt-saodatli — ✅ to‘g‘risi shu. Chunki juft so‘zga qo‘shimcha (-li) qo‘shilgan, juftlik saqlanib qolgan holatda chiziqcha bilan yoziladi.
b) yaxshi-da — ✅ to‘g‘risi shu. Chunki -da yuklamasi chiziqcha bilan ajratiladi.
c) oppoq — ✅ qo‘shib yoziladi. Chunki belgini kuchaytiruvchi shakl bo‘lsa-da, bu so‘zda chiziqcha qo‘yilmaydi, imlo qoidasi shunday belgilangan (qip-qizil, to‘ppa-to‘g‘ri, ammo oppoq).
Savol: Quyidagi yozuvlardan qaysilari to‘g‘ri va nega?
a) 5 - «A» sinfi
b) 5-«A» sinfi
c) 1991-yilning 1-sentabri
d) XX-asr
e) 60 - yillar
Javob va izoh:
a) 5 - «A» sinfi — ❌ noto‘g‘ri, chunki raqam va harf orasida bo‘shliq bo‘lmaydi.
b) 5-«A» sinfi — ✅ to‘g‘ri yozuv.
➜ Tartib son arab raqami bilan yozilganda, -nchi qo‘shimchasi o‘rniga chiziqcha (-) qo‘yiladi va harf belgi ajratilmay yoziladi.
c) 1991-yilning 1-sentabri — ✅ to‘g‘ri.
➜ Sana tarkibida raqam + so‘z birikmasi chiziqcha bilan bog‘lanadi.
d) XX-asr — ❌ noto‘g‘ri.
➜ Rim raqamlaridan keyin chiziqcha yozilmaydi. To‘g‘risi: XX asr.
e) 60 - yillar — ❌ noto‘g‘ri.
➜ Raqam va qo‘shimcha orasida bo‘shliq qo‘yilmaydi. To‘g‘risi: 60-yillar.
🟩 Xulosa:
Chiziqcha tartib sonlarda (-nchi o‘rnida), raqam-so‘z birikmalarida (1991-yil) yoziladi; lekin Rim raqamlaridan keyin va raqam bilan qo‘shimcha orasiga bo‘shliq bilan yozilmaydi.
Savol: Quyidagi nomlardagi bosh harf qo‘llanilishi to‘g‘rimi?
a) Navro‘z bayrami, Mustaqillik kuni
b) Ramazon hayiti, Qurbon hayiti
c) Xotira Kuni, Ozodlik haykali
Javob:
a) ✅ to‘g‘ri: “Navro‘z bayrami”, “Mustaqillik kuni” — birinchi so‘z bosh harf bilan yoziladi.
b) ✅ to‘g‘ri: “Ramazon hayiti”, “Qurbon hayiti” — bayram nomining birinchi so‘zi bosh harf bilan yoziladi.
c) ❌ noto‘g‘ri: “Xotira Kuni” — to‘g‘risi Xotira kuni, “Ozodlik haykali” esa Ozodlik so‘zi ramziy nom bo‘lgani uchun bosh harf bilan yoziladi.
🟩 Izoh: Tarixiy sana, bayram, yodgorlik, asar, korxona va joy nomlarida birinchi so‘z bosh harf bilan, lekin jins (kuni, haykali, uyi) bildiruvchi so‘zlar kichik harf bilan yoziladi.