Ганьсу жана Шэньсидеги дунгандар көтөрүлүшүнүн себептери
Дунгандар көтөрүлүшкө эмне үчүн чыгышкан?
Дунгандар диний кысымдарга, этностук басмырлоого жана экономикалык теңсиздикке каршы көтөрүлүшкөн. Цинь империясы мусулман калкты көзөмөлдөп, алардын диний эркиндигин чектеген.
Дунгандар көтөрүлүшү качан башталган?
Көтөрүлүш 1862-жылы башталган. Бул мезгилде Цинь империясы ички жана тышкы кризистерге дуушар болуп, калк арасында чоң нааразычылык жаралган.
Цинь империясы көтөрүлүштү басуу үчүн кандай саясат жүргүзгөн?
Цинь бийлиги катуу репрессия жана жазалоо саясатын колдонгон. Алар көтөрүлүштү элге каршы чыккынчылык катары кабыл алып, күч менен басууга аракет кылышкан.
Дунгандардын көтөрүлүшү эмнеге алып келген?
Көтөрүлүш кандуу басылып, он миңдеген адамдар өлгөн. Аймактар талкаланып, бүтүндөй дунган жамааттары жок кылынган же көчүп кетүүгө мажбур болушкан.
Дунгандар Кыргызстанга качан жана кандай шартта көчүп келишкен?
Дунгандар 1877-жылдардан кийин, Цинь империясы көтөрүлүштү кандуу баскандан кийин Кыргызстанга (ал учурда Россия империясынын аймагы) качып келишкен. Алар өмүрүн сактап калуу максатында Кытайдан чыгып кетүүгө аргасыз болушкан.
Цинь өкмөтүнүн дунгандарга болгон мамилеси кандай болгон?
Жооп:
Цинь өкмөтү дунгандарды ишенимсиз калк катары көрүп, аларды саясий жана аскерий жактан басымга алган. Бул мамиле дунгандардын нааразычылыгын күчөткөн.
Көтөрүлүш кайсы аймактарды камтыган?
Көтөрүлүш негизинен Кытайдын түндүк-батышындагы Шэньси, Ганьсу жана Нинся провинцияларында жүргөн. Бул аймактарда мусулмандар, айрыкча дунгандар көп жашаган.
Аскерий жактан көтөрүлүштү басуу үчүн кандай чаралар көрүлгөн?
Цинь империясы чоң аскер күчтөрүн жөнөтүп, дунгандар жашаган аймактарда масштабдуу операциялар жүргүзгөн. Кээ бир шаарлар толугу менен кыйратылып, эл кырылган.
Көтөрүлүш дунгандар үчүн кандай социалдык жана демографиялык өзгөрүүлөрдү жараткан?
Жооп:
Көп сандаган дунгандар Кытайдан качууга аргасыз болуп, Борбор Азияга – Казакстанга, Кыргызстанга жана Өзбекстанга көчүп келишкен. Бул алардын этностук таралышын өзгөрткөн.
Дунгандарды көчүүгө эмне себеп болгон?
Жооп:
Көтөрүлүштөн кийин дунгандарга карата катаал жазалоо чаралары көрүлгөн: айрымдары өлтүрүлгөн, башкалары камакка алынган. Диний жана этностук басмырлоо күчөгөндүктөн, алар Борбор Азияга башпаанек издеп көчүп келишкен.
Диний себептер көтөрүлүшкө кандай таасир эткен?
Цинь бийлиги мусулмандардын мечиттерин көзөмөлдөп, диний лидерлерге кысым көрсөткөн. Бул ислам динин карманган дунгандар үчүн чоң кысым болуп, көтөрүлүшкө себеп болго
Көтөрүлүштү кимдер жетектеген?
Көтөрүлүштүн лидерлери катары Юсуф Ма, Ду Вэньсю жана Ма Хуасан сыяктуу дунган аскер башчылары белгилүү. Алар элди уюштуруп, Цинь бийлигине каршы каршылык көрсөтүшкөн.
Цинь бийлиги мусулмандардын арасында жик салуу саясатын колдонгонбу?
Ооба. Бийлик айрым мусулман лидерлер менен сүйлөшүп, алардын жардамы аркылуу көтөрүлүшчүлөрдү алсыратууну көздөгөн. Бул «бөлүп-башкар» саясатына кирген.
Көтөрүлүш Кытайдагы мусулмандар менен бийлик ортосундагы мамилеге кандай таасир тийгизген?
Бийлик мусулмандарга ишенимсиз карап, аларга карата катуу көзөмөл саясатын күчөткөн. Бул ислам динине жана этностук азчылыктарга болгон мамилени ого бетер курчуткан.
Дунгандар Кыргызстанда кайсы аймактарга отурукташышкан?
Дунгандар негизинен Чүй өрөөнүнө, өзгөчө Токмок шаарына жана анын тегерегиндеги айылдарга (Милянфан, Александровка, Ивановка, Кең-Булуң ж.б.) отурукташышкан.
Экономикалык абал көтөрүлүшкө кандай шарт түзгөн?
Жооп:
Дунгандар көп учурда салык жүгү оор болгон жана соода-сатыкта тең укуктуу мүмкүнчүлүккө ээ болбой, кытай калкына салыштырмалуу артта калышкан. Бул теңсиздик көтөрүлүшкө түрткү берген.
Көтөрүлүш кантип өнүгүп, жүрүп отурган?
Башында көтөрүлүш аймактык мүнөздө гана жүрсө, кийинчерээк чоң масштабга чыгып, шаарларды басып алууга чейин жеткен. Көптөгөн кагылышуулар жана кан төгүүлөр болгон.
Дин жана маданият жаатында кандай кысымдар болгон?
Мечиттер өрттөлүп же жабылган, диний лидерлер камакка алынып, айрымдары дарга асылган. Ислам динине ишенгендерге ишенимсиз катары каралып, кысымга алынган.
Дунгандардын көчүп келиши Борбор Азияга кандай таасир берген?
Дунгандар өздөрүнүн маданияты, дини, кол өнөрчүлүгү жана чарбачылык тажрыйбасы менен жаңы жашаган аймактарга оң таасир берген. Алар тез эле жергиликтүү эл менен тил табышып, өнүгүүгө салым кошкон.
Дунгандардын көчүп келиши жергиликтүү элге кандай таасир берген?
Дунгандар өздөрүнүн айыл чарбасын, соода-сатыгын жана маданиятын өнүктүрүп, жергиликтүү эл менен ынак мамиле түзгөн. Алар Кыргызстандагы этностук ар түрдүүлүктүн бир бөлүгүнө айланышкан.
Этностук мамилелердин көтөрүлүшкө тийгизген таасири кандай?
Жооп:
Кытай жана дунган элдеринин ортосунда этностук чыңалуу күчөп, бири-бирин жек көрүү деңгээлине жеткен. Бул чыңалуу зордук-зомбулукка алып келип, араздашууга түрткү болгон.
Көтөрүлүш кантип аяктаган жана кандай натыйжа берген?
Цинь армиясы көтөрүлүштү катуу кандуу repressиялар менен баскан. 1877-жылга чейин көптөгөн дунгандар өлтүрүлгөн же качууга аргасыз болгон. Айрымдары Борбор Азияга, анын ичинде Кыргызстанга көчүп келишкен.
Цинь бийлигинин бул саясаттары кандай натыйжа берген?
Көтөрүлүш кандуу басылган, бирок узак мөөнөттүү кесепеттер болгон. Дунгандардын саны кескин азайган, аман калгандары көчүп кетүүгө мажбур болушкан. Муну менен катар, этностук чыңалуу дагы күчөп, империянын аброю төмөндөгөн.
Дунгандардын көтөрүлүшүнүн тарыхый мааниси эмнеде?
Бул көтөрүлүш Кытайдагы этностук жана диний кагылышуулар тарыхындагы маанилүү окуя болуп саналат. Ал дунгандар үчүн тарыхый бурулуш алып келип, алардын Борбор Азиядагы диаспорасынын пайда болушуна шарт түзгөн.
Дунгандар көчүп келгенден кийин өзүнүн улуттук өзгөчөлүктөрүн кантип сактап калышкан?
Дунгандар Кыргызстанга келгенден кийин да өздөрүнүн тилин, ислам динин, үрп-адатын, салттуу тамак-ашын жана кийим-кечесин сактап келишкен. Өз алдынча жамаат болуп жашап, мечиттерди куруп, балдарын улуттук баалуулуктар менен тарбиялашкан. Убакыт өтсө да, улуттук өзүнчөлүктөрүн жоготпой, кыргыз коомунун бир бөлүгү болуп калышкан.