1
maqbul so'zining lug'aviy va istilohiy ma'nolari
“Maqlub” so‘zi lug‘atda “o‘zgargan”, “o‘girilgan” ma’nosini bildiradi, muhaddislar istilohida esa hadis isnodi yoki matnidagi biror lafzning boshqasi bilan o‘zgartirilishi hisoblanadi.
Mustarib so'zing lug'aviy va istilohiy ma'nolari
“Muztarib” so‘zi lug‘atda “shikasta”, “tartibi buzilgan” ma’nolarini berib, istilohda ishonchliligi jihatidan bir xil kuchga ega, ammo ma’no jihatidan bir-biriga zid bo‘lgan ikki turli yo‘llar bilan rivoyat qilingan hadis.
Mudraj so'zining lug'aviy va istilohda qanday ma'nolarni bildiradi
“Mudraj” – lug‘atda “ichiga kiritilgan” ma’nosini bildiradi, istilohda esa, hadis matnida bo‘lmagan so‘zni unga qo‘shib yuborilishi yoki isnod tartibini o‘zgartirishga aytiladi.
Munkar so'zining lug'aviy va istilohiy ma'nolari
munkar “inkor qilingan” ma’nosini bildiradi. Istilohda esa, roviy juda ham qo‘pol xato qilgan, g‘ofil yoki fosiq bo‘lgan kishining rivoyatiga aytiladi
Matruk so'zining istilohiy va lug'aviy ma'nolari
“tark etilgan”, “tashlandiq”dir. Muhaddislar istilohida esa isnodida yolg‘onchilikda ayblangan roviy bo‘lgan hadisga aytiladi.
Mudraj al matn, ya’ni qo‘shilgan so‘z hadisning boshida bo'lishiga misol keltiring
Masalan, Xatib
Bag‘dodiy sahoba Abu Hurayradan Rasulullohning ushbu hadislarini rivoyat
qilgan: “Tahoratni mukammal qilinglar. Tovonlarga do‘zaxdan vayl bo‘lsin”. Bu
hadisdagi “Tahoratni mukammal qilinglar” jumlasi Abu Hurayra tomonidan
aytilgan.
Maqbulning qanday kurinishlari mavjud
1) “Maqlub as-sanad”
a) bir roviyning
ismini undan keyingi ism bilan yoki otasining ismi bilan o‘rni almashtirilishi;
b) roviy bir shaxsni boshqasi bilan qasddan almashtirib qo‘yadi;
2) “Maqlub al-matn”
a) roviy hadisning keyingi bo‘lagini
avval, oldingi bo‘lagini esa keyin aytib, o‘rnini almashtirib qo‘yadi
b) roviy bir hadis isnodini boshqa hadisning matniga almashtiradi, buning matnini
esa avvalgisining isnodiga qo‘yib rivoyat qiladi. Bunday holatni olimlarni imtihon
qilib sinash vaqtida ko‘rish mumkin.
Xatib Bag'dodiyning mudrj hadislar bo'yicha yozgan asarining nomini keltiring
“al-Fasl li-l-vasl al-mudraj fi-n-naql” (“Hadis naql qilishdagi mudrajlarni tushunib
yetish bobi”) asarini yozgan
Mudraj al matn qanday ko'rinishlarda bo'ladi
a) mudraj, ya’ni qo‘shilgan so‘z hadisning boshida bo‘ladi.
b) mudraj hadisning o‘rtasida bo‘ladi.
v) hadisning mudraj qismi matnning oxirida bo‘ladi.
Mudraj al isnodga misol keltiring
Masalan, Sobit ibn Muso:
“Kimki kechasi ko‘p namoz o‘qisa, kunduzi yuzi chiroyli bo‘ladi” degan gapni
rivoyat qilar edi. Biroq aslida Sobit ibn Muso Qozi Shariyk ibn Abdulloh hadisdan
dars aytayotgan vaqtda huzuriga kiradi va shunda Shariyk: Bizga A’mash Abu
Sufyondan so‘zlab bergan, u Jobir (ra)dan, Jobir (ra) dedi: “Rasululloh (s.a.v.)
debdilar”, deb tinglovchilar yozib olishlari uchun bir oz sukut saqlaydi va Sobitga
ko‘zi tushib, uning taqvosi va parhezkorligini nazarda tutib, “Kimningki tungi
namozlari ko‘p bo‘lsa, kunduzi yuzi chiroyli bo‘ladi”, degan so‘z bilan Sobitning
xulqini tavsiflab beradi. Sobit uning gapini yuqoridagi isnodning matni deb o‘ylab
shundayligicha rivoyat qiladi;
Maqlub qilish hollarini keltirib chiqaradigan sabab bir nechta bo‘lib, ular:
1)
odamlarni o‘z hadisini olishga targ‘ib qilish maqsadida amalga oshirilgan va bu
holat hadisda o‘zgarish yuz bergani uchun muhaddislar tomonidan taqiqlangan; 2)
beixtiyor roviy tomonidan adashib, xato qilib almashtirilgan; 3) biror muhaddis
yoki talabaning xotirasi va bilimini imtihon qilish uchun bo‘lib, olimlar hadisning
xatosi ortidan to‘g‘risini ham e’lon qilish sharti bilan imtihon jarayonida ruxsat
berganlar.
Maqlub hadislar bo‘yicha Xatib Bag‘dodiyning yozib qoldirgan asarning nomi keltiring
“Rofe’ alirtiyob fi-l-maqlub min al-asmo va-l-alqob” (“Ism va laqablar maqlublaridagi shakshubhalarni ko‘tarish”) asarini yozgan
Mudraj al matn hadisning oxirida bo'lishiga misol keltiring
Masalan, Imom
Buxoriy va Muslim Abdulloh ibn Mas’uddan rivoyat qilgan hadisda shunday
deyiladi: “Kimki Allohga shirk keltirib o‘lsa, do‘zaxga kiradi, kimki Allohga shirk
keltirmay o‘lsa, jannatga kiradi”. Bu hadisdagi “kimki Allohga shirk keltirmay
o‘lsa, jannatga kiradi” degan jumla Abdulloh ibn Mas’udga tegishli.
Mudraj al matn hadisning o'rtasida bo'lishiga misol keltiring
Masalan, Imom Buxoriy Oisha
(r.a.)dan rivoyat qilgan hadisda shunday deyiladi: “Rasululloh (s.a.v.) Hiro G‘orida
ketma-ket bir necha tun tahannus – ibodat qilish – bilan shug‘ullanganlar”
deganlar. Bu yerdagi “ibodat qilish” jumlasi roviy Imom Zuhriyga oid hisoblanadi.
Masalan, Xatib
Bag‘dodiy sahoba Abu Hurayradan Rasulullohning ushbu hadislarini rivoyat
qilgan: “Tahoratni mukammal qilinglar. Tovonlarga do‘zaxdan vayl bo‘lsin”. Bu
hadisdagi “Tahoratni mukammal qilinglar” jumlasi Abu Hurayra tomonidan
aytilgan.
Ushbu hadis qaysi olimning asarida hadisning birinchi qismi Abu Hurayraning so'zi ajratib o'tilgan
Imom Buxoriy o‘zining “al-Jome as-sahih” asarida bu hadisning birinchi
qismi Abu Hurayraning so‘zi ekanini ajratib ko‘rsatgan
Munkar hadis bilan Shoz hadisning farqi
1. Шоз ҳадис мақбул ровий тарафидан ривоят қили нади, лекин ўша ровий ўзидан кўра кучлирок, ишонч лироқ бўлган кишига хилоф қилади.
2. Мункарни эса мақбул эмас, заиф одам ишончли ровийга хилоф равишда ривоят қилади. Мана шундан мункар ва шоз ҳадиснинг иккиси ҳам хилоф борлиги- да бир хил экани билинади. Лекин «шоз» ровийсининг мақбул бўлиши билан, «мункар» эса ровийсининг заиф бўлиши билан бир-биридан фарқланиб туради.
Ҳофиз Ибн Ҳажар: «Мункар ва шоз - иккиси тенг,деган одамлар ғофиллардир»
Idrojning hukmi
Барча муҳаддислар, фуқаҳолар ва бошқа уламолар иттифоқ қилиб: «Билиб туриб, ҳадисга идрож қилиш ҳа- ромдир», деганлар. Лекин фақат бир ҳолатдагина, истис но тариқасида рухсат бор. У ҳам бўлса, тушунилиши ки- йин бўлган сўзни тафсир қилиш учун айтса бўлади. Катта имомлардан Зухрий ва бошқалар шундай қилганлар.
Hadisda idroj bo'lishning sabablari
Ҳадисларда идрож бўлишининг бир не неча сабабла ри бор.
1. Шаръий ҳукмни баён қилиш.
Яъни ҳадисни ривоят қилаётган илмли шахс ҳадисда келган шаръий ҳукмни баён қилиш учун бир сўз айтса, эшитиб турганлар уни фарқлай олмасдан, ҳадисга қў шиб юборишлари орқали идрож воқеъ бўлади.
2. Ҳадисни охиригача ривоят қилиб бўлмасдан ту риб, орада шаръий ҳукмни чиқариб айтиш учун бўлган ҳаракат ҳам идрож бўлишига сабаб бўлади.
3. Ҳадисдаги бирор сўз ёки иборани шарҳ қилиш учун айтилган сўз ҳам мудраж бўлиб қолиши эҳтимоли кучлироқ.
Agar ikki hadis xar hil yo'llar orqali yetib kelgan bo'lsa va uni jamlash imkoni bo'lsa yoki undan rojihrohini topish imkoni bo'lsa , nima deb o'ylaysiz u hadis Muztarib bo'la oladimi?
Yo'q, chunki Muztarib mardud Hadis bo'lib , u ikki yoki undan ko'p hadislarni jamlash imkoni bo'lmasligi kerak.
Shoz alomati topilgan hadisga muqobil bo'lgan hadisni nomini ayting
Maxfuz
Agar roviyda uning fisqi zohir bo'lganligi topilsa, gapida ko'plab xatolar yuz bersa, va g'aflatda qolib ketsa bu hadisning hukmi qandaydir?
Bu hadisning hukmi Munkardir,
Manzumatul bayquniy matnida Mudraj hadis haqida kelgan bayt(Arabiysi)
وَالْمُدْرَجَاتُ فِي الْحَدِيثِ ما أَتَتْ
مِنْ بَعْضِ أَلْفَاظِ الرُّوَاةِ اتَّصَلَتْ
Munkar hadis agar o'zidan zaiflikda sal yuqoriroq hadis bilan bir xil bo'lsa , undan rojihroq bo'lgan hadisning nomini ayting
uning nomi Ma'ruf hadisdir
Mudrajlik illati bor hadis sahih bo'lishligi mumkinmi?
Ha, bo'lishligi mumkin, Hadis o'zi sahih ammo unga , muhaddisnining yoki roviyning so'zi qo'shilib qolib mudraj bo'l lishligi mumkin, Hadisshunos va Faqih olim hadis o'rganish va tahlil qilish davomida juda e'tiborli bo'lishligi kerak,
Mavzu' hadis bilan Matruk hadisni farqini ayting
Mavzu' hadisga ma'lum bir roviyni yolg'on to'qib Payg'ambarimizga nisbat bergani aniq oshkor bo'lgan, matrukda esa, roviyning yolg'on lafzlar aytishligi oshkor bo'lgan, lekin aynan hadisda to'qigani isboti yo'q, yoki bo'lishligiga gumon qilingan.