1
Monopoliya nima?
Monopoliya – bu bozorda ma’lum bir tovar yoki xizmatning yagona sotuvchisi mavjud bo‘lgan holat. Bunda raqobat bo‘lmaydi.
Monopoliyaga qarshi siyosatning asosiy maqsadi nima?
Asosiy maqsad – halol raqobatni himoya qilish, iste’molchilar huquqini ta’minlash va bozor iqtisodiyotining samarali ishlashiga yordam berishdir.
"Bozorga kirish to‘siqlari" deganda nima tushuniladi?
Bu yangi kompaniyalarning bozorga kirishiga va raqobatlashishiga xalaqit beradigan omillar (masalan, litsenziyalar, katta boshlang‘ich kapital yoki patentlar).
Monopolist narxni o‘zi belgilaydimi yoki bozor belgilaydimi?
Monopolist "narx belgilovchi" (price maker) hisoblanadi, ya’ni u narxni o‘zi nazorat qila oladi.
Monopoliyaning teskarisi bo‘lgan bozor tuzilmasi qanday ataladi?
Mukammal raqobat (Perfect competition).
Tabiiy monopoliya nima va unga misol keltiring.
Tabiiy monopoliya – bitta kompaniya butun bozorni boshqa raqobatchilarga qaraganda arzonroq va samaraliroq ta’minlay oladigan holat. Misol: Shahar suv ta’minoti yoki elektr tarmoqlari.
Kartel nima?
Kartel – bu bir nechta mustaqil kompaniyalarning o‘zaro kelishib, narxlarni ko‘tarish yoki ishlab chiqarish hajmini cheklash orqali monopol mavqeiga erishish uchun tuzgan yashirin ittifoqi.
Monopoliyaning iste’molchilar uchun asosiy zarari nimada?
Iste’molchilar odatda raqobatli bozorga nisbatan yuqori narx to‘laydilar va ularda tanlov imkoniyati kam bo‘ladi (sifat pasayishi xavfi mavjud).
"Yirtqich narxlar" (Predatory pricing) usuli nima?
Bu dominant kompaniyaning raqobatchilarni bozordan siqib chiqarish maqsadida narxlarni tannarxidan ham past qilib belgilash taktikasi.
Patentlar qanday qilib monopoliyani yaratadi?
Patent ixtirochiga ma’lum muddat davomida o‘z ixtirosidan foydalanish bo‘yicha eksklyuziv huquq beradi, bu esa qonuniy (vaqtinchalik) monopoliyani hosil qiladi.
Narx diskriminatsiyasi nima va monopolist undan qanday foydalanadi?
Bu bir xil tovar yoki xizmatni turli xaridorlarga turli narxlarda sotish amaliyoti. Monopolist bu orqali iste’molchining to‘lov qobiliyatiga qarab maksimal foyda olishga intiladi.
Gorizontal va Vertikal birlashish (Mergers) o‘rtasidagi farq nima?
Gorizontal birlashish – bu bir xil sohadagi raqobatchilarning birlashishi (monopoliyaga olib kelishi mumkin). Vertikal birlashish – bu ishlab chiqarish zanjirining turli bosqichidagi (masalan, xomashyo yetkazib beruvchi va zavod) kompaniyalarning birlashishi.
Oligopoliya va Monopoliya o‘rtasidagi asosiy farq nima?
Monopoliyada bitta sotuvchi bo‘lsa, oligopoliyada bir nechta yirik sotuvchilar (masalan, avtomobilsozlik yoki uyali aloqa operatorlari) bozorni nazorat qiladi.
Nima uchun davlat ba’zi tabiiy monopoliyalarni xususiylashtirmasdan, balki tartibga solishni (regulyatsiya) afzal ko‘radi?
Chunki tabiiy monopoliyalarda infratuzilmani takrorlash (masalan, ikkinchi temir yo‘l qurish) iqtisodiy jihatdan samarasizdir. Davlat narxlarni nazorat qilish orqali aholini himoya qiladi.
"Sun’iy monopoliya" qanday vujudga keladi?
Sun’iy monopoliya kompaniyalarning o‘zaro kelishuvi, raqobatchilarni sotib olishi yoki davlat amaldorlari bilan korrupsion aloqalar o‘rnatishi natijasida paydo bo‘ladi (texnologik ustunlik sababli emas).
Nima uchun monopoliyalar odatda yangilik yaratishga (innovatsiyaga) qiziqmaydi?
Chunki ularning raqobatchisi yo‘q. Agar mijozlarning boshqa joyga ketish imkoni bo‘lmasa, monopolist yangi texnologiya uchun pul sarflab, mahsulotni yaxshilashga majbur emas (u "dangasa" bo‘lib qoladi).
Monopsoniya nima? (Oddiy misol bilan tushuntiring)
Bu bozorda yagona xaridor bor degani. Misol: Bir tumanda yagona paxta zavodi bor. Barcha fermerlar paxtasini faqat shu zavodga sotishga majbur. Zavod istagan past narxni fermerlarga majburlab qo‘ya oladi.
Lobbizm (siyosiy ta’sir) monopoliyaga qanday yordam beradi?
Katta monopol kompaniyalar o‘z pullaridan foydalanib, qonun chiqaruvchilarga ta’sir o‘tkazadi. Ular o‘zlariga foydali qonunlar qabul qildirishi yoki raqobatchilarga to‘sqinlik qiluvchi qoidalar o‘ylab topishi mumkin.
Agar ikki yirik raqobatchi kompaniya birlashsa (qo‘shilib ketsa), bu iste’molchiga qanday xavf tug‘diradi?
Raqobat yo‘qoladi. Ikkita kompaniya o‘rniga bitta gigant paydo bo‘lsa, ular narxni oshirishi va tanlovni kamaytirishi osonlashadi.
Monopoliya har doim ham yomonmi? Qanday holatda u foydali bo‘lishi mumkin?
Har doim ham yomon emas. Masalan, yangi dori kashf qilgan kompaniyaga vaqtinchalik monopoliya (patent) berilishi kerak. Aks holda, u milliardlab sarflagan pulini qaytarib ololmaydi va keyingi safar yangilik yaratmaydi.
Nima uchun ijtimoiy tarmoqlar (Telegram, Instagram) sohasida yangi raqobatchi paydo bo‘lishi juda qiyin?
Chunki hamma do‘stlaringiz allaqachon u yerda. Bunga "Tarmoq effekti" deyiladi. Siz zo‘r yangi dastur yaratsangiz ham, odamlar ko‘chib o‘tmaydi, chunki u yer "huvillab" yotibdi. Bu eski kompaniyani tabiiy monopolistga aylantiradi.
Katta kompaniyalar kichik startaplarni (yangi loyihalarni) nega sotib oladi?
Ko‘pincha ularni rivojlantirish uchun emas, balki yo‘q qilish uchun. Agar biror startap kelajakda xavfli raqobatchiga aylanishi mumkin bo‘lsa, monopolist uni hoziroq sotib olib, yopib yuboradi (bunga "killer acquisition" deyiladi).
"Mahsulotni bog‘lab sotish" (Bundling) nima va u qanday qilib raqobatni bo‘g‘adi?
Bu monopolist o‘zining mashhur mahsulotiga qo‘shib, boshqa unchalik mashhur bo‘lmagan mahsulotini majburlab sotishidir. Misol: Microsoft Windows tizimini sotganda, ichiga o‘zining brauzerini majburiy o‘rnatib qo‘yishi – bu boshqa brauzerlarning imkoniyatini cheklaydi.
Davlat monopoliyaga qarshi qo‘llashi mumkin bo‘lgan eng og‘ir jazo nima?
Kompaniyaning majburiy bo‘lib yuborilishi. Ya'ni, davlat bitta katta kompaniyani bir nechta mustaqil kichik firmalarga ajratib tashlaydi (Masalan, Rokfellerning neft imperiyasi shunday bo‘lingan).
"Katta ma’lumotlar" (Big Data) qanday qilib zamonaviy monopoliyani kuchaytiradi?
IT gigantlar biz haqimizda shunchalik ko‘p ma’lumotga egaki, ular xaridor nima xohlashini oldindan biladi. Yangi kirib kelgan kompaniyada bunday ma’lumotlar yo‘q, shuning uchun u raqobatlasholmaydi va yutqazadi.