Iqtisodiyot nazariyasi
Iqtisodiy tanqislik (defitsit) nima va u nima sababdan yuzaga keladi?
Iqtisodiy tanqislik — bu cheklangan resurslar bilan cheksiz ehtiyojlar o‘rtasidagi nomutanosiblikdir.
Uning asosiy sababi shuki, inson ehtiyojlari doimo o‘sadi, resurslar esa cheklangan. Shu sababli iqtisodiyot tanlash va ustuvorlik belgilashga majbur bo‘ladi.
Fiskal siyosat nima va u qanday turlarga bo‘linadi?
Fiskal siyosat — davlatning soliqlar va byudjet xarajatlari orqali iqtisodiyotni tartibga solish siyosatidir.
Turlari:
Ekspansion (kengaytiruvchi): soliqni kamaytirish, davlat xarajatlarini oshirish
Restriktiv (cheklovchi): soliqni oshirish, xarajatlarni qisqartirish
Maqsad: iqtisodiy o‘sish, bandlik, inflyatsiyani boshqarish.
Progressiv, regressiv va proporsional soliq stavkalari o‘rtasidagi asosiy farqlar nimalardan iborat?
Progressiv soliq – daromad oshishi bilan soliq stavkasi ham ortadi.
Regressiv soliq – daromad oshgani sari soliq stavkasi kamayadi.
Proporsional soliq – barcha daromad darajalariga bir xil foizli stavka qo‘llanadi.
Bu stavkalar daromadlarni qayta taqsimlashga turlicha ta’sir qiladi.
YaIM deflyatori nima va u inflyatsiyani o‘lchashda Iste’mol narxlari indeksidan (CPI) nimasi bilan farq qiladi?
YaIM deflyatori – nominal YaIMni real YaIMga nisbat orqali iqtisodiyotdagi umumiy narxlar darajasini ko‘rsatuvchi indeks.
Farqi:
CPI faqat iste’molchilar savatidagi tovar va xizmatlar narxini o‘lchaydi.
YaIM deflyatori esa mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha tovar va xizmatlar narxini qamrab oladi.
CPI importni hisobga oladi, YaIM deflyatori esa importni hisobga olmaydi
Bir davlatda pul massasi ikki baravar oshirildi, lekin narxlar darajasi sekin ko‘tarila boshladi.
Bu qanday holatni bildiradi?
Pul aylanish tezligi pasaygan yoki iqtisodiyotda ishlab chiqarish hajmi ortgan (klassik MV = PQ tenglamasi).
Iste’molchi tanlovi nazariyasida "befoyda egri chiziq" (indifference curve) nima?
Befoyda egri chiziq — iste’molchiga bir xil darajada foyda (qoniqish) beradigan tovlar to‘plamlarini tasvirlaydi.
U quyidagilar bilan xarakterlanadi:
Chapdan o‘ngga pasayib boradi
Egri chiziq ichkariga qaragan holda qiyshaygan bo‘ladi
Bir-birini kesmaydi
Davlat qarzi nima va uning ichki hamda tashqi turlari o‘rtasidagi farq nima?
Davlat qarzi — davlatning o‘z majburiyatlarini bajarish uchun olingan kreditlar bo‘yicha umumiy qarzi.
Turlari:
Ichki qarz — davlatning o‘z fuqarolari, banklari va kompaniyalaridan olgan qarzlari.
Tashqi qarz — xalqaro moliyaviy institutlar, boshqa davlatlar yoki xorijiy banklardan olingan qarzlar.
Farqi: ichki qarz mamlakat ichida, tashqi qarz esa chet el kreditlari hisobidan yuzaga keladi.
Soliq administratsiyasi nima va uning samaradorligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar nimalar?
Soliq administratsiyasi — soliqlarning to‘g‘ri hisoblanishi, yig‘ilishi va nazorat qilinishiga mas’ul tashkiliy boshqaruv tizimi.
Samaradorlik omillari:
Soliq tizimining soddaligi
Raqamlashtirilgan nazorat tizimi
Soliq organlari malakasi
Soliq to‘lovchilarning xabardorligi va intizomi
Korrupsiyasiz, shaffof boshqaruv
Kuchli audit va tekshiruv mexanizmlari
Potensial YaIM va haqiqiy YaIM o‘rtasidagi tafovut qanday iqtisodiy muammoni bildiradi?
Tafovut YaIM tafovuti (output gap) deyiladi.
Haqiqiy YaIM < Potensial YaIM → ishsizlik yuqori, iqtisodiyot sust.
Haqiqiy YaIM > Potensial YaIM → inflyatsiya bosimi ortadi, iqtisodiyot qizib ketgan.
1929-yil Buyuk Depressiyada AQSH hukumati fiskal siyosatni kuchaytirganida nega ishsizlik darhol kamaymadi?
Multiplikator ta’siri vaqt talab qiladi; iqtisodiy faollik past bo‘lganda davlat xarajatlarining ta’siri kechikadi.
Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasi (PPC) nimani ko‘rsatadi?
PPC — iqtisodiyot mavjud resurs va texnologiya sharoitida maksimal ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan ikki turdagi mahsulot kombinatsiyasini ko‘rsatadi.
U yordamida:
resurslar samaradorligi
tanlov va imkoniyat xarajati
iqtisodiy o‘sish (egri chiziqning siljishi)
tahlil qilinadi.
Davlatning qayta taqsimlash funksiyasi nimani anglatadi va u iqtisodiyotga qanday ta’sir qiladi?
Qayta taqsimlash funksiyasi — davlat soliqlar yig‘ib va byudjet xarajatlarini yo‘naltirib, daromadlar va resurslarning jamiyatdagi taqsimotini o‘zgartirish jarayoni.
Ta’siri:
Kambag‘al qatlamlarga yordam beradi
Ijtimoiy tengsizlikni kamaytiradi
Sog‘liqni saqlash, ta’lim, pensiya tizimini qo‘llab-quvvatlaydi
Ammo ortiqcha qayta taqsimlash iqtisodiy rag‘batlarni pasaytirishi mumkin
Soliq tushumlarining elastikligi (tax elasticity) nima?
Soliq elastikligi — soliq bazasi yoki makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar (YaIM, daromadlar) o‘zgarganda soliq tushumlarining qanchalik o‘zgarishini ko‘rsatadi.
Agar elastiklik > 1 bo‘lsa — soliq tushumlari iqtisodiy o‘sishdan tezroq o‘sadi.
Elastiklik < 1 bo‘lsa — o‘sish sekin.
Ishsizlikning tabiiy darajasi (natural unemployment rate) nima?
Iqtisodiyot to‘liq bandlik sharoitida mavjud bo‘ladigan friksion + strukturaviy ishsizlik darajasi.
U inflyatsiyani keskin oshirmasdan erishiladigan bandlikning optimal holatidir.
Agar davlat QQS stavkasini 1% ga oshirdi, lekin byudjetga tushum kutilganidan kam bo‘ldi. Nima sabab bo‘lishi mumkin?
Soliq oshishi iste’molni kamaytiradi → talab qisqaradi → bazaning pasayishi tushumni kamaytiradi (Laffer effekti).
Bozor muvozanati qanday shakllanadi?
Bozor muvozanati — bu talab miqdori taklif miqdoriga teng bo‘ladigan narxda shakllanadi.
Agar:
Narx yuqori bo‘lsa → ortiqcha taklif (surplus) yuzaga keladi
Narx past bo‘lsa → taklif yetishmaydi, defitsit bo‘ladi
Bozor kuchlari narxni o‘zgartiradi va oxir-oqibat muvozanatga olib keladi.
Davlat byudjeti defitsitining “strukturaviy” va “tsiklik” turlari o‘rtasidagi farq nima?
Strukturaviy defitsit — iqtisodiyot to‘liq bandlikda bo‘lgan taqdirda ham mavjud bo‘ladigan doimiy defitsit. Bu davlat siyosatining o‘zi bilan bog‘liq.
Tsiklik defitsit — iqtisodiy inqiroz yoki pasayish davrida daromadlarning kamayishi natijasida yuzaga keladi. Iqtisodiyot tiklangach qisqaradi.
Soliqdan bo‘yin tovlash (tax evasion) va soliq rejalashtirish (tax planning) o‘rtasidagi farq nima?
Soliqdan bo‘yin tovlash — soliqlarni yashirish, hujjatlarni soxtalashtirish kabi noqonuniy harakatlar.
Soliq rejalashtirish — amaldagi qonunlar doirasida soliq yukini optimallashtirish (masalan, imtiyozdan foydalanish).
Asosiy farq: biri jinoyat, ikkinchisi qonuniy.
Phillips egri chizig‘i nimani ifodalaydi va u qanday sharoitda ishlamay qoladi?
Phillips egri – qisqa muddatda ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjudligini ko‘rsatadi.
U quyidagi holatlarda ishlamaydi:
Stagflyatsiya (inflyatsiya + ishsizlik birga oshganda)
Kutilmalar o‘zgarganda
Taklif shoklari (neft narxi o‘sishi va h.k.)
Adam Smit nega “ko‘rinmas qo‘l” g‘oyasini ilgari surgan? Uning zamonida qanday iqtisodiy muammo bor edi?
Merkantilizm davlatning ortiqcha aralashuvini talab qilardi; Smit esa erkin bozor tabiatining o‘zi muvozanat topadi deb hisobladi.
Pulning asosiy funksiyalari nimalardan iborat?
Pulning asosiy funksiyalari:
Almashinuv vositasi – tovar va xizmatlarni sotib olishda ishlatiladi.
Qiymat o‘lchovi – tovarlarning qadri pulda ifodalanadi.
Jamg‘arma vositasi – pul kelajak uchun saqlanishi mumkin.
To‘lov vositasi – qarz, soliq, kredit to‘lovlari.
Jahon puli – xalqaro hisob-kitoblardagi pul birligi.
Davlat xarajatlarining iqtisodiyotga ko‘paytmali (multiplikator) ta’siri nimadan iborat?
Ko‘paytmali ta’sir — davlat xarajatlari oshganda milliy daromad bundan bir necha baravar ko‘proq o‘sishi hodisasidir.
Masalan, davlat yo‘l quradi → ishchilar maosh oladi → ular xarajat qiladi → korxonalar daromad oladi → yana investitsiya qiladi.
Shu tariqa bitta xarajat bir necha bosqichli daromadni keltiradi.
Bilvosita soliqlarning narx va inflyatsiyaga ta’siri qanday?
Bilvosita soliqlar (QQS, aksiz solig‘i) tovar narxiga qo‘shiladi.
Ta’sir:
Soliq oshsa → mahsulot narxi ko‘tariladi
Narx oshishi → umumiy narxlar darajasiga ta’sir qilib inflyatsiyani kuchaytirishi mumkin
Ba’zi hollarda iste’mol qisqaradi, talab pasayadi
IS–LM modeli nimani tahlil qiladi?
IS–LM modeli real sektor (IS) va pul bozori (LM) muvozanati orqali foiz stavkasi va milliy daromadning muvozanat nuqtasini aniqlaydi.
IS — investitsiya va jamg‘armalar muvozanati
LM — pul talabi va taklifi muvozanati
Fiskal va monetar siyosatning ta’sirini tahlil qilishda ishlatiladi.
Bir korxonada 100 ishchi bor. 10 tasi ishdan bo‘shatildi, lekin bandlik darajasi o‘zgarmadi. Bu qanday tushuntiriladi?
Bo‘shatilganlar mehnat bozoridan chiqib ketgan (ish qidirmayapti) — ular statistikada ishsiz hisoblanmaydi.